పాకిస్తాన్ నుండి బంగ్లాదేశ్ స్వాతంత్య్రం పొందిన ప్రభా వం ఆ దేశ రాజకీయ దృశ్యంలో ఇప్పటికీ ప్రతిధ్వనిస్తూనే ఉంది. స్వాతంత్య్రం కోసం 1971లో జరిగిన హింసాత్మక పోరాటం 30 లక్షలమంది ప్రాణాలను బలిగొంది. లెక్కలే నంతమంది స్త్రీలు అత్యాచారానికి గురయ్యారు. ఇది బంగ్లాదేశ్ రాజకీయాల్లో తీవ్రమైన విభజన, ప్రభావవంత మైన అంశంగా మిగిలిపోయింది. షేక్ హసీనా నేతృత్వంలోని అవామీ లీగ్ చాలాకాలంగా స్వాతంత్య్ర వారసత్వానికి సంరక్షకురాలిగా నిలిచారు. ఈ వైఖరి దాని రాజకీయ గుర్తింపు, వ్యూహానికి మూలస్తంభం గానూ ఉంది. ప్రత్యేకించి ప్రధాన ప్రతిపక్షమైన బంగ్లాదేశ్ నేషనలిస్ట్ పార్టీతో పోటీలో ఉంది.

బీఎన్‌పీని స్థాపించిన జియావుర్ రెహ్మాన్  స్వాతంత్య్ర యుద్ధం లో ముఖ్యమైన పాత్ర పోషించి, ఆ తర్వాత అధ్యక్షుడిగా మారిన ఆర్మీ అధికారి. జియావుర్ రెహ్మాన్ మద్దతుదారులు మొదట స్వాతంత్య్రం ప్రకటించుకున్నారు. హసీనా తండ్రి షేక్ ముజిబుర్ రెహ్మాన్ అవామీ లీగ్ వ్యవస్థాపకుడు కాదని పేర్కొన్నారు. ఈ చారిత్రక వివాదం రెండు పార్టీల మధ్య తీవ్రమైన, తరచూ హింసాత్మకమైన పోటీ ని మరింత తీవ్రతరం చేస్తున్నది. హసీనా తన ప్రత్యర్థులను అప్రతిష్ఠపాలు చేయడానికి గతంలో పాకిస్తాన్ సైన్యం, కొన్ని సమూహాల సహకారాన్ని తరచుగా ఉపయోగించుకున్నారు. ఈ వ్యూహం ఇటీవల నిరసనల సమయంలో తిరిగి తెరపైకి వచ్చింది. ఆమె ప్రదర్శనకారులను ‘రజాకార్లు’గా ప్రస్తావించారు. ఇది పాకిస్తాన్ సైన్యానికి మద్దతు ఇచ్చే బెంగాలీ మిలీషియాకు చెందిన అవమానకరమైన పదం. ఇది ఉద్రిక్తతలను మరింత పెంచింది.

ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలకు న్యాయమైన ప్రవేశం కల్పించాలనే డిమాండ్‌తో ఇటీవల విద్యార్థుల నేతృత్వంలో నిరసనలు చెలరేగాయి. ఇది ప్రభుత్వ హింసాత్మక అణచివేతలతో తీవ్రమైంది. షేక్ హసీనా రాజీనామా చేసి దేశం నుండి పారిపోవడానికి దారితీసింది. ఎన్నికలు నిర్వహించే వరకు మధ్యంతర ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసే ప్రణాళికలను ప్రకటించి, దేశాన్ని సైన్యం తన నియంత్రణలోకి తీసుకుంది. మిలిటరీ చీఫ్ జనరల్ వాకర్- ఉజ్ -జమాన్, నిరసనకారులను స్వదేశానికి తిరిగి రావాలని కోరారు. అలాగే, హత్యలపై విచారణకు హామీ ఇచ్చారు. సైనిక జోక్యం 1990ల నుండి బంగ్లాదేశ్ రాజకీయాలను ఏలిన అవామీ లీగ్, బీఎన్‌పీ మధ్య ఆధిపత్య పోరాటాల చక్రాన్ని విచ్ఛిన్నం చేయగల కొత్త రాజకీయ చైతన్యం ఉద్భవించవచ్చన్న ఆశలను రేకెత్తించింది.

ఉద్యమ నాయకుడు నహీద్ ఇస్లాం 

దాదాపు నెల రోజులపాటు జరిగిన కోటా, ప్రభుత్వ వ్యతిరేక ప్రదర్శనల తర్వా త ప్రధాని షేక్ హసీనా రాజీనామా చేసి భారత్‌కు పారిపోయారు. స్వాతంత్య్ర సమరయోధుల కుటుంబాల కోటా విధానం లో సంస్కరణల కోసం పిలుపుగా ప్రారంభమైన నిరసనలు హసీనా రాజీనామాకు డిమాండ్ చేస్తూ శక్తివంతమైన ఉద్యమం గా పరిణామం చెందాయి. విద్యార్థి నాయకుడు నహీద్ ఇస్లాం నేతృత్వంలో దేశవ్యా ప్త ప్రదర్శనలు ప్రధానమంత్రి నివాస ముట్టడి తర్వాత ప్రజా ఉద్యమ విజయా న్ని ప్రకటించడంతో ముగిశాయి. స్వాతం త్య్ర సమరయోధుల వారసులకు 30 శాతం కోటాను పునరుద్ధరించాలని 2024 జూన్‌లో బంగ్లాదేశ్ హైకోర్టు తీసుకున్న నిర్ణయంతో ఈ ఉద్యమం ప్రారం భమైం ది.

కోటా వివక్షతో కూడుకున్నదని, ప్రభు త్వ ఉద్యోగాల్లో ప్రవేశాన్ని నియంత్రించేందుకు రాజకీయంగా అవకతవకలు జరిగా యని విద్యార్థులు వాదిస్తున్నారు. ఈ భావన ఢాకా విశ్వవిద్యాలయంలో సోషియాలజీ విద్యార్థి, మానవ హక్కుల పరి రక్షకుడు అయిన నహిద్ ఇస్లాంచే సమన్వయం చేయబడిన ‘వివక్షకు వ్యతిరేకంగా విద్యార్థులు’ ఉద్యమానికి ఆజ్యం పోసింది. దీనికి జాతీయ సమన్వయకర్తలలో ఒకరుగా నహిద్ పనిచేస్తున్నారు. ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలలో కోటా విధానంలో సంస్కరణలు తేవాలని ఉద్యమం పిలుపునిచ్చింది. షేక్ హసీనా పార్టీ అవామీ లీగ్‌పై నహిద్ తీవ్ర విమర్శలు చేశారు. షాబాగ్‌లో జరిగిన ఒక ర్యాలీలో ‘విద్యార్థులు ఈరోజు కర్రలు ఎత్తుకున్నారు.

అవసరమైతే ఆయుధాలు తీసుకోవడానికి సిద్ధంగా ఉన్నారు’ అని నహిద్ ప్రకటించారు. 2024 జూలై 19న, సాబు జాబాగ్‌లోని ఒక ఇంటినుండి సాధారణ దుస్తులలో ఉన్న కనీసం పాతికమంది వ్యక్తులు నహిద్‌ను అపహరించా రు. నిరసనలలో అతని ప్రమేయం గురిం చి విచారణ సమయంలో అతని కళ్లకు గంతలు కట్టి, చేతికి సంకెళ్లు వేసి హింసించారు. అతనిని రెండు రోజుల తరువాత అపస్మారక స్థితిలో ఓ వంతెన కింద పడేసారు. మళ్ళీ జూలై 26న, ధన్మొండిలోని గోనోషస్థయా నగర్ హాస్పిటల్ నుండి అతణ్ణి కిడ్నాప్ చేశారు. వివిధ గూఢచార సంస్థల నుండి వచ్చిన వ్యక్తులు అతనిని తీసుకెళ్లారు. పోలీసులు తమ ప్రమేయం లేదని కొట్టి పారేశారు.

ఈ ఘటన తర్వాత గత సోమవారం దేశవ్యాప్తంగా కర్ఫ్యూను ధిక్కరిస్తూ, నిరసనకారులు ప్రధానమంత్రి నివాసాన్ని ముట్టడించారు. హసీనా రాజీనామా చేసి దేశం నుండి పారిపోవాల్సి వచ్చింది. ఇది బంగ్లాదేశ్ రాజకీయ దృ శ్యంలో ఒక మలుపు. అయితే ఇది గత రాజకీయ అస్థిరత, హింసను పునరావృతం చేయదని చాలామంది ఆశిస్తున్నారు. నహిద్ ఇస్లాం నాయకత్వం ఒక ముఖ్యమైన రాజకీయ మార్పును తీసుకురావడమే కాకుండా బంగ్లాదేశ్‌లో విద్యా ర్థుల క్రియాశీల శక్తిని హైలైట్ చేసింది. దేశం ముందుకు సాగుతున్నప్పుడు, మ రింత న్యాయమైన, సమానమైన రాజకీ య వ్యవస్థను రూపొందించడంలో నహి ద్ వంటి యువ నాయకుల పాత్ర కీలకం.

ఉద్యమ నేపథ్యం

1971లో పాకిస్తాన్ నుండి స్వాతంత్య్రం కోసం పోరాడిన వారి కుటుంబాలకు 30 శాతం ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలను రిజర్వ్ చేసే వివాదాస్పద కోటా విధానాన్ని తొలగించాలని విద్యార్థులు పిలుపు నిచ్చారు. దాదాపు 300 మందిని బలిగొన్న ప్రభు త్వం ఘోరమైన శక్తితో ప్రతిస్పందించినప్పుడు, నిరసనలు విస్తృతంగా పెరిగాయి. హసీనా ప్రభుత్వం 2018లో తీసుకున్న నిర్ణయాన్ని రద్దు చేస్తూ, ఉద్యోగ కోటా విధానాన్ని హైకోర్టు పునరుద్ధరించింది. ఆ తర్వాత యూనివర్సిటీ క్యాంపస్‌లో నిరసనలు ప్రారంభమయ్యాయి. హైకోర్టు ఉత్త ర్వును సుప్రీంకోర్టు తోసి పుచ్చింది. అంతేకాదు, 93 శాతం ఉద్యోగాలు మెరిట్ అభ్య ర్థులకు అందుబాటులో ఉండాలని, చాలావరకు విద్యార్థుల డిమాండ్లను తీర్చాలని ఆదేశించింది.

అయినప్పటికీ, నిరసనలపై ప్రభుత్వం హింసాత్మక అణిచివేత కొనసాగింది. ఇంటర్నెట్ సేవలు నిలిపి వేయబ డ్డాయి. పోలీసులు, అధికార పార్టీ మద్దతుదారులు నిరసనకారులపై ప్రత్యక్ష కాల్పు లు, కొడవళ్లతో దాడి చేస్తున్న దృశ్యాలు సామాజిక మాధ్యమాలు, మీడియాలో వైరల్ అయ్యాయి. దేశవ్యాప్తంగా 11,000 మంది అరెస్టులకు దారితీశాయి. హసీనా రాజీనామా చేయాలని, బహిరంగ క్షమాపణలు చెప్పాలని, ఇంటర్నెట్ కనెక్షన్ల్లు పున రుద్ధరించాలని, అరెస్టయిన వ్యక్తులను విడుదల చేయాలని డిమాండ్ చేస్తూ నిరసనలు తీవ్రమయ్యాయి. గత సోమవారం భారీ నిరసనకు పిలుపునిచ్చారు. దానికి ఒకరోజు ముందు నిరసనకారులు, భద్రతాదళాలు, అధికార పార్టీ మద్దతుదారుల మధ్య జరిగిన ఘర్షణల్లో వందలమంది చనిపోయారు. అయితే, సోమవారం హసీనా ఊహించని విధంగా తన పదవికి రాజీనామా చేసి హెలిక్యాప్టర్‌లో దేశం విడిచి పారిపోయారు. 

అంతర్లీన సమస్యలు

ఒకప్పుడు ప్రపంచంలో అత్యంత వేగం గా అభివృద్ధి చెందుతున్న ఆర్థిక వ్యవస్థల్లో ఒకటిగా ఉన్న బంగ్లాదేశ్ ఇప్పుడు స్తబ్దతను ఎదుర్కొంటున్నది. అభివృద్ధి చెందుతున్న గార్మెంట్స్ రంగం మందగించింది. ద్రవ్యోల్బణం 10 శాతానికి పైగా ఉంది. డాలర్ నిల్వలు తగ్గిపోతున్నాయి. 17 కోట్ల జనా భా ఉన్న ఈ దేశంలో దాదాపు 3.2 కోట్లమంది యువకులు పనికి లేదా విద్యకు దూరంగా ఉన్నారు. రాజకీయ అస్థిరత, ఆర్థిక సవాళ్లతో పోరాడుతున్న బంగ్లాదేశ్ ప్రస్తుతం అనిశ్చిత భవిష్యత్తును ఎదుర్కొంటున్నది. షేక్ హసీనా నిష్క్రమణ ఒక ముఖ్యమైన మలుపు అయినా నిరసనల నేపథ్యంలో దేశం న్యాయం, సంస్కరణలను కోరుతున్నందున ముందుకు వెళ్లే మార్గం అస్పష్టంగా ఉంది.

 డా. ముచ్చుకోట సురేష్ బాబు

అధ్యక్షుడు, ప్రజాసైన్స్ వేదిక